Rusko-evropski odnosi: Ni koraka naprijed, dva koraka nazad

Da ne mora biti baš sve kako Amerika kaže, Evropska unija je, na ne baš dobrom primjeru, pokazala prošlog vikenda, na samitu u Briselu.

Dok se američki predsjednik Joe Biden, na vlastitu inicijativu, 16. juna sastao s ruskim liderom Vladimirom Putinom, uprkos sankcijama protiv Rusije, koje Bijela kuća stalno pooštrava i uprkos animozitetima, obostrano prljavim taktikama i međusobnim optužbama za “urušavanje svjetskog poretka”, evropsko-ruski samit je za sada nezamisliv.

Tako su odlučile prvenstveno zemlje Višegradske četvorke (Poljska, Češka, Slovačka, Mađarska) i bivše sovjetske republike, koje su upravo iz strateških i geopolitičkih razloga 2004. godine i primljene u EU.

‘Morat ćemo sjediti za istim stolom’

“Još je rano za samite, jer, za sada, ne vidimo radikalne promjene u Putinovom ponašanju, a obavezivati se bez ikakve ‘crvene linije’ i bez ikakvih preduslova bila bi veoma loša poruka”, rekao je litvanski predsjednik Gitanas Nauseda, sumirajući zajednički stav protivnika reaktiviranja EU-ruskog dijaloga na vrhu.

Austrijski kancelar Sebastian Kurz je među onim liderima koji podržava njemačko-francuski prijedlog, jer “dijalog s Rusijom na najvišem nivou ne smije presahnuti”. I belgijski premijer Alexander De Croo smatra da je odnose s Moskvom opasno temeljiti na ekonomskim sankcijama i međusobnom izgonu diplomata. “U jednom trenutku ćemo, kao i u pravom ratu, morati sjediti za istim stolom.”

Odnosi EU-Rusija napeti su od 2014. godine, “zbog ruskog nezakonitog pripajanja Krima; podrške pobunjeničkim grupama u istočnoj Ukrajini; politike koju Moskva vodi u svom susjedstvu; dezinformacijskih kampanja i unutarnjih antidemokratskih trendova”. Napetosti su produbljene zbog intervenicije Rusije u Siriji, Libiji i supsaharskoj Africi.

Već sedam godina EU obnavlja sankcije prema Rusiji, a od 2016. godine zvanična Moskva uzvraća sličnim mjerama, iako i jedna i druga strana u mnogim oblastima ovise jedna o drugoj. Trenutno je na snazi politika “selektivnog angažmana”.

Američka politika ‘udruženog djelovanja’

Prije sunovrata međusobnih odnosa, EU i Rusija su prilično usklađeno ulagali u “strateško partnerstvo”, kojim su obuhvaćeni sektori sigurnosti, trgovine, energetike, klimatskih promjena, istraživanja, obrazovanja i kulture – uključujući borbu protiv terorizma, neširenje nuklearnog oružja i rješavanja sukoba na Bliskom Istoku. Unija je tada snažno podržavala i pristupanje Rusije Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (WTO), u koju je, zahvaljujući upravo najviše Briselu, i primljena 2012. godine.

“Zajedničko susjedstvo”, koje je tih godina bilo glavni motiv i pokretač dijaloga na svim nivoima – uključujući samite lidera te razgovore o viznom režimu i novoj generaciji bilateralnog sporazuma koji je trebao zamijeniti Sporazum o partnerstvu i saradnji – sada je jedan od glavnih razloga dugog trvenja jer ni s jedne strane nema ni mrvice razumijevanja za “nacionalne interese” suparnika.

Povratak na nekadašnji nivo strateškog partnerstva je u ovom času nezamisliv, ne samo zbog sve izraženijeg nejedinstva unutar Unije, već i zbog toga što američka politika “udruženog djelovanja” protiv Rusije i Kine pridobija pristalice na istoku Evrope i Zapadnom Balkanu.

Po uzoru na SAD, Kanadu, Australiju i druge zapadne zemlje, Unija opredijelila za politiku kontinuiranih individualnih sankcija, u kombinaciji s doziranim dijalogom.

Ključni strateški izazov za Brisel

Globalnom sigurnosnom strategijom iz 2016. godine, EU je odnose s Rusijom označila “ključnim strateškim izazovom” i temelji ih na pet načela: provedba sporazuma iz Minska o sukobu na istoku Ukrajine je uslov za bilo kakvu bitnu promjenu stava prema Rusiji; jačanje odnosa s istočnim partnerima EU-a i drugim susjedima, uključujući one u srednjoj Aziji; jačanje otpornosti Unije u pogledu energetske sigurnosti, hibridnih prijetnji i strateških komunikacija; selektivan dijalog s Rusijom oko pitanja od interesa za EU; uspostavljanje selektivnih individualnih kontakata i pružanje podrške ruskom civilnom društvu.

Obje strane u ovom sporu pažljivo pipkaju puls suprotne strane, jer Rusija je četvrti najveći trgovinski partner Unije, a EU je, uprkos obostranim sankcijama, i dalje najveći trgovinski partner Rusije. Pravna osnova za odnose EU-Rusija je Sporazum o partnerstvu i saradnji iz 1994. godine. Iako je skrojen za razdoblje od 10 godina, automatski se obnavlja, pa je na snazi i danas.

Dugoročno gledajući, najveća šteta najnovije odluke evropskih lidera o suspenziji nekih odredaba formalno aktuelnog Sporazuma nije u tome što je izostao “odvažniji stav prema Rusiji u skladu s prirodnom potrebom obje strane” (Angela Merkel).

Nije najveći problem ni u tome što je većina novih članica Unije, ne prvi put, demonstrirala dokle prkosna politika u međunarodnim odnosima može ići u korist vlastite štete.

‘Ekonomski div’ i(li) ‘politički patuljak’

Glavni problem je čini se u samoj konstitutivnosti EU-a, odnosno u kulturnohistorijskoj, političkoj i mentalnoj heterogenosti njenih članica, te u ubitačnoj jednoglasnosti, koja je, i po najnovijem Lisabonskom reformskom ugovoru iz 2009. godine, obavezujući princip odlučivanja u svim aspektima djelovanja EU-a na međunarodnoj sceni.

Iz toga proističe možda i najlogičniji odgovor na pitanje zašto je Unija od svog nastanka bila i ostala samo svjetionik demokratije i globalni “ekonomski div”, a na međunarodnoj sceni “politički patuljak”.

Promjena Lisabonskog ugovora o izmjeni prethodnih reformskih ugovora i Ugovora o osnivanju EU-a u okolnostima stasajućeg suverenizma unutar Unije nije moguća. Eurofederalistima i integralistima u zajedničkim tijelima je to jasno, pa sve što se u takvim okolnostima moglo ishoditi je aktuelna sveevropska “Konferencija o budućnosti Evrope”.

Prve indikacije o ishodu ove dobate, koja je otvorena 9. maja, govore da se građanima Evrope ne dopada put kojim EU ide.

Može li pomoći ‘Vijeće mudraca’?

Iako je za ozbiljnije zaključke prerano, neke ranije inicijative o strukturnim reformama su izgleda ponovo aktuelizirane. Jedna od njih je ideja o stvaranju evropskog tijela po uzoru na Vijeće sigurnosti Ujedinjenih naroda. Idejno bi ga činilo šest država osnivača Evropske zajednice za ugalj i čelik iz 1950. godine: Francuska, Njemačka, Italija, Belgija, Nizozemska i Luksemburg. Sedam godina kasnije iz te zajednice je nastala Evropska ekonomska zajednica, a 1993. godine i Evropska unija.

Zagovornici ove ideje smatraju da bi kompromisno “Vijeće mudraca“ doprinijelo efikasnosti Unije na globalnoj sceni, jer bi ga činili reprezentativni predstavnici malih i velikih članica s najdužim stažom. Istodobno, u tim zemljama su prisutni i svi trendovi i političke struje koje su u manjem ili većem intenzitetu aktuelne i u drugim, starim i novim članicama.

Bilo kako bilo, Evropska unija će se morati opredijeliti između imperativa globalnog igrača s kredibilitetom i dosadašnje jednoglasnosti koja je reformskim ugovorima Unije u startu “minirana” problematičnim pravom veta.