Desanka Kovačević-Kojić, prva bh. doktorica srednjovjekovne historije

U višedecenijskom procesu izgradnje, profiliranja i razvoja historijske nauke u Bosni i Hercegovini učestvovala je plejada generacijski vrlo bliskih, a po afinitetima i sposobnostima izuzetno plodonosnih istraživača, koji su svojim akademskim radom i djelima postavili temelje savremenoj bosanskohercegovačkoj historiografiji. Nesumnjivo značajnu ulogu u sazrijevanju naučne misli 20. stoljeća imala je Desanka Kovačević-Kojić, prva doktorica nauka iz Bosne i Hercegovine u oblasti povijesti Srednjeg vijeka.

U Sarajevu, gdje je rođena 3. oktobra 1925. godine, završila je Prvu gimnaziju, u kojoj je stekla solidno obrazovanje i podlogu na kojoj će počivati njen budući profesionalni razvoj. Studij historije završila je 1950. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. U toku studija isticala se sa izuzetno visoko ocijenjenim radom, što ju je izdvajalo među ostalim kolegama iz generacije.

Njen je rad prepoznat u rodnom gradu, gdje je 11. novembra 1950. godine počela sa pedagoškim radom na tek osnovanom Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Radila je kao asistent na predmetima za oblast Srednjeg vijeka, pod mentorstvom profesora Ante Babića.

Za cijelo vrijeme svoje univerzitetske karijere posvećeno je sarađivala sa studentima, držeći im redovnu nastavu i vannastavne vježbe. Osobito veliki doprinos dala je u vrijeme formiranja postdiplomskog programa na Filozofskom fakultetu.

Prva doktorica nauka Srednjeg vijeka

Još kao student završnih godina studija uključila se u velike naučne projekte. Pod vodstvom akademika Mihaila Dinića i Jorja Tadića, sa grupama studenata je izvjesno vrijeme provodila u Dubrovačkom arhivu, gdje zapravo počinje njen ozbiljniji naučno-istraživački rad potpomognut profesorskim kadrovima sa univerziteta u Sarajevu i Beogradu.

U univerzitetskom Izvještaju o praktičnom naučnom radu sa studentima u Dubrovniku u godini 1949, navodi se sljedeće: “Student III godine Desanka Kovačević ispisivala je građu o zaduženju dubrovačkih trgovaca iz Beograda u Dubrovniku od 1567. do 1571, a za svoj specijalni rad sabrala je arhivske podatke o bosanskom rudniku Olovo”.

Višemjesečno istraživanje arhivske građe u Dubrovniku rezultiralo je odbranom doktorske disertacije pod naslovom Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, 1956. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Mentorstvo je potpisao akademik Mihailo Dinić. Nedugo nakon toga izabrana je za docenta na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, prenoseći na studente iskustva svog rada u Dubrovačkom arhivu. Istovremeno, prema preporukama svojih profesora Dinića i Tadića, upisala se na postdoktorski studij i školske 1957/58. godine boravila u Parizu.

Na “L'École pratique des hautes études” učila je od Fernana Brodela, jednog od najuglednijih i najutjecajnijih mediavelista svijeta. U Bosnu i Hercegovinu vratila se bogatija za nova znanja i opservacijama francuske historiografske škole, koja su nesumnjivo imala vrlo veliki utjecaj na njeno profesionalno sazrijevanje.

Impozantan naučni opus

Kao autor, ili u svojstvu koautora u naučnim projektima, Desanka Kovačević publikovala je mnoge monografije i knjige. Osobito značajno djelo predstavlja njena studija pod naslovom Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, publikovana u Sarajevu 1961. godine, nastaloj na osnovi neobjavljene građe Dubrovačkog arhiva. To je, kako se pokazalo, bilo prvo u nizu djela koja su u cjelini posvećena povijesti bosanskog srednjovjekovlja, a poslije kojeg su objavljene dvije vrlo zapažene knjige Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države (Sarajevo, 1978.) i Srednjovjekovna Srebrenica XIV-XV vijek (Beograd, 2010.).

Ova pregledna povijest srednjovjekovne Srebrenice imala je snažan odjek u historiografiji, o čemu su pisali mnogi autori. Dajući kritički osvrt na djelo Srednjovjekovna Srebrenica XIV-XV vijek, ukazujući na izvjesne nedostatke i nejasne formulacije u pogledu statusa Srebrenice u XV. vijeku, dr. Dženan Dautović, jedan od istaknutijih bosanskohercegovačkih mediavelista, ocjenjuje rad autorice primjerom “sveobuhvatne monografije nekog srednjovjekovnog naselja”.

Najveća vrijednost ovog djela, zaključuje dr. Dautović, je “prije svega u izrazitom oslanjanju na dubrovačkoj građi, te ovaj rad predstavlja još jednu potvrdu o vrijednosti Dubrovčana kako za našu prošlost, tako i za sadašnjost”.

Pišući o istoj knjizi dr. Elmedina Kapidžija Duranović, viši stručni saradnik Instituta za historiju Sarajevo, smatra da je akademik Desanka Kovačević-Kojić “nesporno ime historiogragije srednjovjekovne Bosne” i da je, osobito u širim krugovima ljubitelja starine zapamćena kao “najmjerodavnija u sagledavanju privrednih tokova”.

U fokusu njenih istraživanja, kao što se vidi iz naslova, nalazila se socijalna problematika bosanskohercegovačkog srednjovjekovlja, kao i pitanje razvoja trgovine i trgovačkih odnosa. Njeni radovi osvijetlili su malo poznate dijelove srednjovjekovne povijesti Bosne i Hercegovine u pogledu urbanizacije gradskih naselja. Nove informacije nalazila je u arhivima Dubrovnika, Splita, Zadra i Trogira, ali i izvora osmansko-turske provenijencije nastalih prije i nakon pada Bosne pod osmansku vlast.

Akademik Desanka Kovačević-Kojić autorica je i knjiga Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države (Sarajevo, 1978.), Gradski život u Srbiji i Bosni XIV-XV vijek (Beograd, 2007.), te nekoliko monografskih publikacija. Pored već navedenih kapitalnih djela, više od 20 naučnih priloga je objavila na stranim jezicima, osobito francuskom i italijanskom.

Ona je, prema mišljenju akademika Đure Tošića, njenog veoma bliskog prijatelja i kolege, bila “vrstan, do kraja formiran i zreo naučnik domaćeg nacionalnog, balkanskog, a u pojedinim oblastima historije svakako i svjetskog formata”, koji je redovno pozivan na najprestižnije historijske kongrese i naučne skupove širom svijeta.

“Teško je, zaista”, naglašavao je akademik Tošić, “reći ko bi se to u stručnom i stvaralačkom nadahnutom zanosu, zabilježenom u hiljadama opisa stare dubrovačke kancelarije, mogao sigurnije i kompetentnije suočiti sa latinskom paleografijom, na prvi pogled neprikosnovenog arhivskog pisara kao što je to od samog početka činila, a i danas nije prestala da čini profesorica Kovačević-Kojić”.

Akademik Desanka Kovačević-Kojić je do posljednjeg dana ostala privržena svom pozivu.

“Pred nama se danas”, govorio je Tošić diveći se neumornoj kolegici, “očituje zaista blistava i sjajna karijera jednog od univerzitetskih profesora, koji ni u devedesetoj nije zaboravio na svoje oštro i britko pero”.

Preminula je 13. augusta 2022. godine, u Beogradu. Iza nje je ostalo impozantno naučno djelo od međunarodnog značaja, koje će biti referentna tačka budućih historiografskih istraživanja.