Vojvodini prijeti opasnost da postane pustinjska regija

Iako trećina opština i gradova u Vojvodini ima šumovitost manju od jedan odsto, većina njih ne donosi planove pošumljavanja, a još manje programe utroška sredstava prikupljenih od naplate naknada za korišćenje šuma. A pošto nemaju donete lokalne planove pošumljavanja, onda ne mogu ni da konkurišu kod budžetskog pokrajinskog Fonda za šume, koji finansira izradu planova i programa gazdovanja šumama na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodina. Zbog toga novac iz Fonda dobrim delom odlazi na izgradnju šumskih puteva, što doprinosi jeftinijoj eksploataciji i ono malo preostalih vojvođanskih šuma.

Ciljevi unapređenja oblasti šuma i šumarstva, predviđeni prostornim planom Vojvodine za period od 2021-2035. godine, oslanjaju se na tri funkcije održivog razvoja uopšte: ekološku, ekonomsku i socijalnu. U praktičnom smislu, to znači da bi održivo gazdovanje šumama trebalo da osigura njihov biološki diverzitet, sposobnost obnavljanja prirodnih i odgovarajući način negovanja veštački podignutih šuma, a svakom građaninu slobodno i neometano korišćenje šuma.

Za ravnicu poput Vojvodine šume su značajne jer štite zemljište od prevelikog isparavanja i erozije, a ljudske naseobine od dehidracije i vetrova. Uprkos tome, Vojvodina je najslabije pošumljeni region u Evropi – svega sedam od optimalnih 14 odsto. Krivicu za takvo stanje snose lokalne samouprave. Veliki broj njih ne donosi Zakonom o šumama obavezujuće godišnje planove pošumljavanja, niti programe korišćenja sredstava stečenih ubiranjem naknada za korišćenje šuma.

Samo jedna opština ima plan pošumljavanja

„Ipak, najveći problem je što ne postoje operativni višegodišnji planovi pošumljavanja, kojima je precizno određeno koje su parcele predviđene za pošumljavanje, kojim vrstama, ko će da sprovodi mere zaštite nakon sadnje i sa koliko novca. Samo Opština Srbobran, od 45 vojvođanskih opština, ima plan pošumljavanja. Tako to izgleda kada prepustite lokalnim samoupravama da odluče – onda ništa ne urade“, kaže Dejan Maksimović iz vršačkog Eko centra „Stanište“.

Zakonom o šumama je propisano da 30 odsto od naknade za korišćenje šume ide u budžet opština. Taj novac opštine moraju da troše za pošumljavanje, kroz godišnje programe, i da Ministarstvu poljoprivrede dostavljaju izveštaje kako su ga trošile. Od 45 vojvođanskih opština i gradova samo su Kovin i Beočin imali ovaj program za 2022. godinu, iako je u poslednjih osam godina zbirni prihod od ove naknade, na nivou Vojvodine, bio preko 300 miliona dinara (2,5 miliona eura). Problem postoji i sa vetrozaštitnim pojasevima – vrlo mali broj opština ima donetu meru njihovog podizanja.

Iz Opštine Kovin smo dobili Izveštaj o izvršenju programa za pošumljavanje u 2022. godini. Od programom planiranih 600.000 dinara (5.115 eura) utrošeno je 499.000 (4.255 eura) za „unapređenje opštekorisnih funkcija šume“. Konkretno je izvršena sadnja novih i zamena osušenih lišćara i četinara u ukupnom broju od 1.000 komada. Opština Beočin nam nije poslala svoj izveštaj o izvršenju programa pošumljavanja.

Od Opštine Stara Pazova, koja spada u trećinu vojvođanskih opština sa stopom pošumljenosti manjom od jedan odsto, do zaključenja ovog teksta nismo dobili odgovor na pitanje zašto nisu doneta planska dokumenta za pošumljavanje.

Ne žele se odreći plodnog zemljišta

Iako Pokrajinski fond za šume finansira izradu planskih dokumenata, Maksimović objašnjava da najveći broj opština nema plan pošumljavanja „zato što ne postoji volja da se odreknu dela poljoprivrednog zemljišta zarad pošumljavanja, jer u tom slučaju ostaju bez prihoda od zakupa“. Posledica toga što se jako mali broj lokalnih samouprava javi na konkurse za dodelu sredstava, novac iz Fonda biva potrošen za izgradnju šumskih puteva. Iz toga proizilazi da Fond služi eksploataciji šuma, jer se izgrađenim putevima smanjuju troškovi transporta posečenog drveća.

„Stanje sa šumama je manifestacija stanja sa opštim društvenim vrednostima. Kada analiziramo u kakvom su stanju društvene vrednosti, uočavamo kakve potrebe dominiraju, a to su lične potrebe“, smatra Maksimović.

Mreža „Pošumimo Vojvodinu“, koju čine 24 formalne i neformalne ekološke organizacije, od 2020. godine istražuje kako se planira i koliko finansira pošumljavanje u Vojvodini. Tokom kampanje u februaru i prvoj polovini marta ove godine, širom Vojvodine su prikupljani potpisi građana, u sklopu peticije za izmene zakona koji uređuju pošumljavanje. Prikupljeno je oko 12.000 potpisa građana koji zahtevaju obavezivanje opština i gradova na donošenje višegodišnjih planova pošumljavanja, kao i na izdvajanje određenog procenta državnog poljoprivrednog zemljišta za podizanje vetrozaštitnih pojaseva i za pošumljavanje.

Sledeći zahtev se odnosi na ukidanje naknada za promenu namene poljoprivrednog zemljišta radi pošumljavanja. Uočeno je da se na konkurse republičke Uprave za šume, kojima se daju besplatne sadnice za pošumljavanje poljoprivrednog zemljišta, većinom javljaju staračka domaćinstva, koja nemaju novca da plate naknadu. Zbog toga je samo u 2019. godini ostalo nepošumljeno preko 100 hektara poljoprivrednog zemljišta, koje vlasnici zbog godina nisu više u stanju da obrađuju.

Važno učešće civilnog sektora

Poslednji zahtev peticije odnosi se na izmenu odluke o obrazovanju budžetskog fonda za šume Vojvodine, kojom bi se obezbedilo učešće udruženja građana i stručne javnosti u odlučivanju o programu Fonda i načinima izveštavanja javnosti.

„Mora se prestati sa praksom isključivanja civilnog sektora ili uključivanja samo forme radi, jer kvalitetno učešće civilnog sektora može biti značajan korektiv prakse podele novca u mraku koruptivnih radnji državnih organa“, kaže Dragana Arsić iz „Odbranimo šume Fruške gore“. Ona podseća da su šume prirodna dobra i jedan od najznačajnijih elemenata životne sredine. Stoga građani imaju i ustavno, ali i pravo po Arhuskoj konvenciji, da budu pitani o stanju životne sredine, da utiču na odluke i da uživaju pravnu zaštitu.

„Učešće u načinu izveštavanja je bitno da bismo kontinuirano pratili da li program pošumljavanja zaista daje efekte. Konkretno, mi želimo da imamo godišnje izveštaje iz kojih ćemo saznati gde je bilo pošumljavanje ili podizanje zaštitnih pojaseva, ko održava i kako se vrši monitoring u narednih minimum pet godina, da bismo znali da li su se zasadi primili i da ne desi da utrošena sredstva služe samo nečijem sezonskom političkom marketingu“, navodi Arsićeva. Ističe i važnost uspostavljanja jedinstvenog informatičkog sistema koji bi uključio sve bitne elemente programa pošumljavanja: od plana, preko realizacije, do monitoringa – i  terenskog, i administrativnog.

„Zaista nam je dosta više greenwashinga jer svi znamo kako se političari lako late ašova i sadnica, a suštinski ih ne zanima da li će biti efekta. A indikatori uspešnosti u izveštavanju moraju biti jasno definisani, da bi efekat pošumljavanja mogao da se iskaže u konkretnim hektarima pod šumama i kilometrima drvoreda uz puteve i kanale“, zaključuje Dragana Arsić.

Iz mreže „Pošumimo Vojvodinu“ poručuju da predstavnici vlasti i veliki deo javnosti ne vrednuje značaj šuma u pravoj meri, te da je potrebno stalno raditi na informisanju i edukaciji.

Problem male pošumljenosti Vojvodine ima dimenziju koja ga čini još većim i prioritetnim za rešavanje. Naime, 90 odsto postojećih vojvođanskih šuma se nalazi na Fruškoj gori, Vršačkim planinama, Deliblatskoj i Subotičko-horgoškoj peščari, kao i duž najvećih reka, dok je preostalih 10 odsto razbacano na ogromnoj površini od blizu dva miliona hektara. Zbog toga Vojvodini preti opasnost da postane pustinjska regija.