Generacijski izazov pred Srbijom
Piše: Zekerijah Smajić
Nakon gotovo dvije godine od formalnog otvaranja pristupnih pregovora, u Briselu su počela usklađivanja interesa dviju strana o prva dva od ukupno 35 poglavlja za članstvo Srbije u Evropskoj uniji.
Iako je uobičajena praksa da usklađivanje pregovaračkih pozicija počinje s poglavljima 23 (reforma pravosuđa i osnovna prava) i 24 (pravda, sloboda i bezbjednost), sa Srbijom su prvo otvorena poglavlja 35 (o normalizaciji odnosa s Prištinom) i 32 (o finansijskoj kontroli). Bez obzira na atipičan start, 14. decembra 2015. godine je otvorena nova, najdelikatnija faza procesa integracije Srbije, za koji je Vlada Aleksandra Vučića rekla da je nepovratan put za koji nema alternative.
Pristupanje Srbije EU je generacijski izazov. Nijedna zemlja koja ima aspiracije ka integraciji u Uniju nema toliko tešku, specifičnu i izazovnu kandidatsku i pregovaračku poziciju. Srbija je historijski, kulturno, nacionalno i emotivno povezana s Kosovom, koje kulturno-historijski i geografski smatra autonomnim dijelom jedne, srpske, države. Kosovo je, s druge strane, od februara 2008. godine formalnopravno samoproglašena državna tvorevina sa svim atributima suverenosti.
U moru paradoksa na međunarodnopravnoj i globalnopolitičkoj sceni, jedan od najočiglednijih presedana pod krovom EU-a jeste i taj što je punih osam i po godina prije samoproglašenja kosovske nezavisnosti, Srbija (tada u sastavu Savezne Republike Jugoslavije) postala dio regionalnog projekta EU-a poznatijeg kao Proces stabilizacije i pridruživanja (SAP), koji je 1999. godine i skrojen kako bi očuvao mir, stabilnost i cjelovitost zemalja Zapadnog Balkana i kao takve, kroz Sporazum o stabilizaciji i pridruživanje te jaku političku, stručnu i finansijsku podršku – pripremio za članstvo u Uniji.
Početak formalnih pregovora upriličen je prije kraja godine, jer je Srbija u proteklim mjesecima postigla nekoliko ‘vidljivih’ dogovora s Kosovom i vrlo je konstruktivna u regionalnoj saradnji, a na unutrušnjem planu vrlo hrabro provodi Akcioni plan ekonomskih reformi.
Nakon demokratskih promjena 2000. godine Srbija je i formalno postala dio tog Procesa kojim su prvi put definirani svi opšti i specifični uslove za sve države regiona, a koji, osim regionalne saradnje, kao ključnog uslova, za Srbiju, uključuju i saradnju s Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju.
Ambiciozne reforme
Središte pristupnog procesa je usmjereno na dugoročno ispunjavanje kriterijuma za članstvo u EU, što podrazumijeva provođenje unutarnjih reformi u cilju dostizanja evropskih standarda i to:
(1) Stabilnost institucija koje obezbjeđuju demokratiju, vladavinu prava, poštovanje ljudskih prava i prava manjina;
(2) Postojanje djelotvorne tržišne privrede i sposobnost domaćih preduzeća da izdrže konkurenciju prisutnu na zajedničkom tržištu EU-a;
(3) Prihvatanje pravnih tekovina EU-a i sposobnost preuzimanja obaveza koje proizlaze iz članstva, uključujući provođenje ciljeva političke, ekonomske i monetarne unije;
(4) Neophodnost postojanja adekvatnih administrativnih struktura za dosljednu primjenu pravnih tekovina EU-a;
(5) Saradnja s Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju u Hagu; te već spomenuta regionalna saradnja kao uslov svih uslova evropskih integracija.
Prema najnovijem godišnjem Izvještaju o napretku zemalja Zapadnog Balkana i Turske u procesu stabilizacije i pridruživanja (Progress Report 2015.), koji je Evropska komisija ove godine usvojila 10. novembra (s mjesec dana zakašnjanja zbog iščekivanja ishoda vanrednih opštih izbora u Turskoj), Srbija je ostvarila “značajan napredak u provođenju vrlo ambicioznih reformi”.
To je za Vladu Aleksandra Vučića već tada imalo težinu direktne pozivnice za skoro otvaranje prvih pregovaračkih poglavlja za članstvo.
Početak formalnih pregovora upriličen je prije kraja godine, jer je Srbija u proteklim mjesecima postigla nekoliko “vidljivih” dogovora s Kosovom i vrlo je konstruktivna u regionalnoj saradnji, a na unutrašnjem planu vrlo hrabro provodi Akcioni plan ekonomskih reformi.
Osim ekonomije, ozbiljne reforme se planiraju ili su u toku u pravosuđu, javnoj upravi, borbi protiv korupcije i organiziranog kriminala, u području slobode izražavanja i borbi protiv svake vrste diskriminacije.
Pitanje Kosova
Iz novembarskog Izvještaja o napretku je očigledno da će progres u normalizaciji odnosa s Kosovom biti uvijek, sve do eventualne konačne odluke o ulasku u EU, glavni kriterij pri ocjenjivanju zrelosti Srbije za članstvo.
Ta činjenica neminovno izaziva brojne dileme, među kojima su sljedeće: Koliko će Srbija biti spremna ići duboko u pregovorima s Kosovom i na kojoj liniji će se eventualno zaustaviti. Koliko će EU biti jedinstvena u zahtjevima prema Beogradu i u daljnjoj podršci Prištini? Kakve će praktične efekte imati Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, kojeg je na do sada neuobičajen način 27. oktobra u Strazburu potpisala Evropska unija s Kosovom? Kakve će političko-pragmatične posljedice imati uspjeh srbijanske Vlade i diplomatije koji su, na zasjedanju Generalne konferencije UNESCO-a 9. novembra u Parizu, zaustavili prijem Kosova u ovu organizaciju?
Postavlja se pitanje da li će Srbija istrajati na dugom i teškom putu evropskih integracija, ili se može dogoditi da jednoga dana, ipak, zbog Kosova odustane.
U Izvještaju o napretku Kosova u procesu stabilizacije i pridruživanja za 2015. godinu Evropska komisija navodi da potpisivanje SSP-a, kao prvog međunarodnopravnog ugovora između EU i Kosova „predstavlja prekretnicu na putu Kosova ka evropskoj budućnosti“, te da je riječ o „istorijskom koraku u odnosima između Evropske unije i Kosova jer se ovim činom zaokružuje mapa Sporazuma sa cijelim regionom Zapadnog Balkana“.
Debelu sjenku na ovoliki optimizam, međutim, baca činjenica da su SSP sa Kosovom, s EU strane, mimo uobičajenih standarda i protokola, umjesto predsjedavajućeg Ministarskog savjeta EU-a i ministara spoljnih poslova svih 28 zemalja članica, potpisali samo visoka predstavnica za spoljnu politiku i sigurnost Federica Mogherini i komesar za evropsku politiku susjedstva i pregovore o proširenju Johannes Hahn.
Uprkos još jednom presedanu, Kosovo je formalnopravno ipak dobilo priliku nakon ratifikacije početi provođenje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, kao ključnog međunarodnopravnog ugovora s EU-om sve do članstva. S druge strane, Srbija je punih sedam godina u fazi njegove primjene i na startu pregovora koji je vode do konačnog Ugovora o pristupanju Uniji.
Za obje strane SSP će, po svojoj međunarodnopravnoj težini, imati najvažniju ulogu u kreiranju međusobnih odnosa, jer ova vrsta ugovora s EU-om, između ostalog, predstavlja zakonski okvir s nadnacionalnom jurisdikcijom, koja se proteže i na vrlo decidne formulacije o uređivanju budućih odnosa između Srbije i Kosova. Takvo stajalište je potvrđeno i najnovijim Izvještajima o napretku i Srbije i Kosova.
Od Srbije se očekuje da “ostane posvećena normalizaciji odnosa s Kosovom kroz provođenje Briselskog sporazuma iz 2013. godine i da nastavi posvećenost regionalnoj saradnji u okviru Berlinskog procesa”. Identični zahtjevi su postavljeni i pred Skupštinu i Vladu Kosova.
Zbog toga se i postavlja pitanje da li će Srbija istrajati na dugom i teškom putu evropskih integracija, ili se može dogoditi da jednoga dana, ipak, zbog Kosova odustane. Prije zaključka u vezi s ovim teškim pitanjem, od koristi bi moglo biti kratko podsjećanje na hronologiju najvažnijih dosadašnjih koraka u procesu integracije Srbije u EU. Vrlo su poučni.
Nakon što je krajem decembra 2009. godine podnijela zahtjev za sticanje statusa kandidata, Evropsko vijeće je krajem oktobra 2010. godine dalo mandat Evropskoj komisiji da se izjasni o toj aplikaciji. Komisija je ubrzo odgovorila Upitnikom s više od 4.000 pitanja iz svih oblasti, na koja je Vlada u Beogradu odgovorila u rekordnih 45 dana.
Nakon niza ekspertskih misija i odgovora na set dodatnih pitanja u svim slučajevima kada je bilo potrebno razjašnjenje, Evropska komisija je završila svoj rad objavljivanjem Mišljenja o zahtjevu Srbije za sticanje statusa kandidata (Avis). Evropska komisija je procjenjivala mogućnost preuzimanja obaveza iz članstva na osnovu ispunjavanja obaveza iz Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju i napretka u donošenju, provođenju i primjeni pravnih tekovina Evropske unije (Acquis communautaire).
U svom pozitivnom Mišljenju, Evropska komisija je preporučila Evropskom vijeću da Srbiji odobri status zemlje kandidata za članstvo, “imajući u vidu ostvareni napredak u svim ključnim sektorima, a uz razumijevanje potrebe da se Srbija ponovo angažira u dijalogu s Kosovom i da ubrzano i u dobroj vjeri nastavi s provođenjem svih sporazuma s Prištinom koji su do sada postignuti”.
Procjena EU
Evropska komisija je, također, ocijenila da Srbija uspješno ispunjava svoje obaveze koje proističu iz SSP-a i prethodnog Prelaznog sporazuma o trgovini i trgovinskim pitanjima koji je bio na snazi do ratifikacije i stupanja na snagu SSP-a. „Ukoliko se nastavi proces harmonizacije zakona i učine daljnji koraci kako bi se osiguralo sprovođenje zakona, Srbija bi očigledno bila u poziciji da u srednjem roku (od sedam do deset godina, op.a.) preuzme obaveze članstva u EU u skoro svim oblastima pravnih tekovina Evropske unije“. Osim „napretka u odnosima s Kosovom“, posebna pažnja u pregovorima o pristupanju EU biće posvećena poljoprivredi i ruralnom razvoju, pravosuđu i osnovnim pravima, pravdi, svim vrstama slobode, sigurnosti i finansijskoj kontroli.
Pristupanje Srbije Evropskoj uniji je dakle dug, složen i zahtjevan proces koji se paralelno odvija na nekoliko međusobno isprepletenih nivoa. S jedne strane je to Proces stabilizacije i pridruživanja sa svim ekonomsko-socijalnim refleksijama, a sa druge su pristupni pregovori o prilagođavanju unutrašnjeg ustavno-pravnog, političkog, ekonomskog i institucionalnog sistema za prihvatanje cjelokupnog pravnog nasljeđa EU.
Na članstvo u Uniji direktno ili indirektno se odražavaju i događaji na međunarodnom planu, a na samu dinamiku tog procesa utiče i sposobnost države da iskoristi što više sredstava iz predpristupnih fondova, baš kao i način na koji se ti fondovi koriste. Međunarodni kontekst zavisi od mnogih faktora na koje sama država kandidat ne može da utiče, kao što su globalna recesija, destabilizacija šireg regiona, zasićenje građana EU novim proširenjima isl. U takvim okolnostima, regionalnu i međunarodnu poziciju Srbija može da gradi i ojačava prvenstveno izgradnjom dobrih bilateralnih odnosa sa susjednim zemljama, državama članicama EU i sa zemljama-prijateljima širom svijeta, te da na taj način ublaži posljedice negativnih procesa.
Gdje se još nalaze potencijali i snaga Srbije u pogledu već započetih reformi i onih koje tek treba da počnu, te da li svi ti potencijali treba da budu podređeni isključivo, za sada glavnom, strateškom cilju – ulasku Srbije u Evropsku uniju?
Prvenstveni cilj bi trebalo da bude dostizanje ekonomskog razvoja i standarda života građana Srbije kakve imaju najuspješnije zemlje Evrope poput skandinavskog područja, zone Beneluxa, Švicarske ili Njemačke.
Jedan od glavnih potencijala političke prirode je odlučnost i jedinstvo svih srpskih lidera tokom proteklih petnaestak godina da se zemlja pridruži Evropskoj uniji. Administrativni potencijal Srbije je u dobro organizovanoj državnoj upravi zaduženoj za pitanja EU koja od 2000. godine neumorno radi na proučavanju, prevođenju, usklađivanju i sprovođenju evropskih zakona u praksi. Ekonomski potencijali Srbije su višestruko veći od do sada iskorištenih, osobito u sektoru agroindustrije, drvopreradi, ‘zelenoj energiji’, turizmu, hemijskoj, metalnoj i tekstilnoj industriji. Najveći srbijanski resurs su, ipak, kreativni, odvažni, ponosni i uspješni ljudi koji se mogu nositi sa svakom vrstom izazova, a ulazak Srbije u EU je samo jedan među njima.
Da li Srbija, ipak, ima i alternativu?
Brojna iskustva govore da postoje i drugačiji modeli državne samoodrživosti, prosperiteta i međunardone afirmacije. Iskustvo Švajcarske Konfederacije ili Kraljevine Norveške koje nisu članice EU, a imaju tijesnu saradnju s njom, pokazuju da se uzajamni interesi mogu ostvarivati i mimo članstva i institucionalne formalizacije tih odnosa.
Slučaj Turske, koja je u sporazumnom odnosu sa Unijom od početka 60-tih godina prošlog vijeka, a i danas je tek u statusu zemlje kandidata, pokazuje da ekonomska snaga, veličina zemlje, broj stanovnika i religija mogu biti i prepreke na putu ka EU. Brojni i sve učestaliji presedani među kojima je i prijem u EU samo jednog, južnog, dijela Kipra (Republika Kipar), dok je sjeverni dio (od 1983. Turska Republika Sjeverni Kipar) ostao kao sporno područje, pokazuje da EU nije uvijek dosljedna u provođenju vlastitih kriterijuma za članstvo i da realpolitika, geostrategija i nacionalni interesi najjačih članica sve više igraju glavnu ulogu u procesu proširenja. Prijem Bugarske i Rumunije u EU 2007. godine, te njihovo kaskanje u prihvatanju temeljnih evropskih vrijednosti to, također, vrlo jasno potvrđuju.
Suština procesa stabilizacije i pridruživanja Evropskoj uniji u slučaju Srbije ne bi, dakle, morala da bude formalno pristupanje Evropskoj uniji po svaku cijenu. Prvenstveni cilj bi trebalo da bude dostizanje ekonomskog razvoja i standarda života građana Srbije kakve imaju najuspješnije zemlje Evrope poput skandinavskog područja, zone Beneluxa, Švicarske ili Njemačke.
U članu 2. Ugovora o Uniji stoji da se EU zasniva na „univerzalnim vrijednostima ekonomskog prosperiteta građana, poštovanju ljudskog dostojanstva, slobode, demokratije, jednakosti, vladavine prava i poštovanja ljudskih prava, uključujući i prava pripadnika manjina“. Ove vrijednosti su zajedničke u svim društvima u kojima preovladavaju pluralizam, nediskriminacija, tolerancija, pravda, solidarnost i jednakost. U članu 49. Istog Ugovora se navodi da „svaka evropska država koja poštuje vrijednosti navedene u članu 2. i posvećena je njihovom promoviranju u svakodnevnom životu, može da podnese zahtjev za članstvo u Uniji“, a da li će i postati članica ove Zajednice, stvar je odluke svake države i njenih građana.
Stavovi izraženi u ovom tekstu su autorovi i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.
Izvor: Al Jazeera