Menšura i njen evropski put

Piše: Mirnes Kovač

U četvrtak, 15. novembra 2012. godine, na prvi dan (1. muharrema) nove 1434. hidržetske godine, u Gazi Husrev-begovoj džamiji u Sarajevu bit će održana ceremonija predaje menšure, šerijatsko-pravne ovlasti reisu-l-ulemi za vršenje najviše vjerske dužnosti u Islamskoj zajednici u Bosni i Hercegovini.

Biografija novog reisa

Husein ef. Kavazović je rođen 1964. godine u Jelovče Selu (općina Gradačac). Osnovno obrazovanje je stekao u rodnom mjestu, a Gazi Husrev-begovu medresu u Sarajevu je završio 1983. godine. Na Šerijatskom fakultetu Univerziteta Al-Azhar u Kairu je studirao u periodu od 1985. do 1990. godine. Magistarski rad je odbranio na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu iz područja šerijatskog prava. Stručne i druge radove je objavljivao u listovima i časopisima koje izdaje IZ u BiH, a učestvovao je i u radu redakcija i uredničkih savjeta nekih od njih.

Radio je kao imam, hatib i mualim u džematima u Srebreniku i Gradačcu. Obavljao je funkciju muftije tuzlanskog u periodu od 1992. do 2012. godine. U članstvo Sabora IZ-a u BiH izabran je uoči agresije na Bosnu i Hercegovinu. Biran je za člana Rijaseta IZ-a u BiH u svim mandatima. Član je Vijeća za fetve IZ-a u BiH.

Govori arapski jezik i služi se engleskim jezikom.

Nakon punih 130 godina, menšura, odnosno izbor reisu-l-uleme, prošli su put od “imenovanja” odnosno “postavljanja” na dužnost od strane suverena – bilo da se radilo o Osmanskoj ili Austro-Ugarskoj imperiji, bilo da je to činio monarh Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca ili kasnije vladar komunističkog režima – do izbora, proceduralnog biranja i slobodnog proglašenja (ovlaštenja) kroz čin menšure. Uručenje menšure novoizabranom reisu-l-ulemi Husein ef. Kavazoviću je, ustvari, kolektivno “svjedočenje čina” (šuhudu-l-hal) i, sa svom ranijom procedurom u vezi s izborom reisu-l-uleme, predstavlja priznanje legitimiteta njegovog vođstva i potvrdu pripadanja IZ-a Bošnjaka univerzalnoj zajednici muslimana.

Ovo je jedinstven proces, čiji je razvoj pratio promjene i smjene carevina, kraljevina i diktatura, vojnih i političkih sistema i uskladio se, nerijetko pod vrlo teškim okolnostima, s današnjim dominantnim načelom vladavine, onim demokratičnim, ne generalizirajući taj sistem i sami termin koji ga označava.

Naziv reisu-l-ulema (poglavar učenjaka) pojavio se u bosanskom jeziku prvi put 1881. godine, u kontekstu molbe bošnjačkih uglednika austrougarskim vlastima da imaju svog vjerskog poglavara (reisu-l-ulemu), koji će rukovoditi njihovim vjerskim poslovima. Austrougarska vlast je ovoj molbi udovoljila, mada ju je sama svojim diplomatskim aktivnostima inicirala, te je, pored imenovanja reisu-l-uleme, konstituiran i “Savjet učenjaka” (Medžlis-i-ulema), kojeg su činila četiri učenjaka i reisu-l-ulema kao predsjednik. Na ovaj način uspostavljena je institucija koja će biti nukleus današnjeg IZ-a.

Evropski model

Također, ovim je jedna evropska islamska zajednica odvojena od svog središta u muslimanskom svijetu i uređena na novi način, do tada uglavnom nepoznat muslimanskom vjerskom iskustvu. Bez imalo ustezanja, može se kazati da je konstitucija i uređenje IZ-a u BiH evropski model, koji se u početku, zajedno s razvojem evropskih političko-pravnih sistema, razvio u ono što je danas jedinstveno ne samo u Evropi već i u svijetu generalno, posebno u muslimanskom. U muslimanskom svijetu islam je integrirani dio društva, a vjerski poslovi su uređeni kroz ministarstva, dok glavne vjerske autoritete još imenuju vladari. Autonomija, odnosno razdvojenost vjerskog i državnog u muslimanskom svijetu, nije ustaljena praksa.

Kavazović 13. reis

Reisu-l-ulema Husein ef. Kavazović je 13. po redu reisu-l-ulema. U dosadašnjih 130 godina postojanja ove jedinstvene vjerske institucije smijenilo se 12 poglavara i jedan vršilac dužnosti.

Dosadašnje reisu-l-uleme: Mustafa Hilmi ef. Hadžiomerović (1882-1893), Mehmed Teufik ef. Azapagić (1893-1909), hafiz Sulejman ef. Šarac (1910-1912), Mehmed Džemaludin ef. Čaušević (1913-1930), hafiz Ibrahim ef. Maglajlić (1930-1936), vršilac dužnosti reisu-l-uleme Salih Safvet Bašić (1936-1938, 1942-1947), Fehim ef. Spaho (1938-1942), Ibrahim ef. Fejić (1947-1957), Sulejman ef. Kemura (1957-1975), Naim ef. Hadžiabdić (1975-1987), hafiz Husein ef. Mujić (1987-1989), Jakub ef. Selimoski (1991-1993) i Mustafa ef. Cerić (1993-2012).

U Osmanlijskoj državi muslimani nisu imali vjersku administraciju odvojenu od državne strukture. Međutim, ta država je bila poznata po tome što je posjedovala čvrsto izgrađenu hijerarhiju vjerskih učenjaka neuobičajenu za ranije muslimanske države. Na čelu te cjelokupne hijerarhije stajao je šejhu-l-islam. Izvorno, on je bio muftija Istanbula, s kasnije izraženom tendencijom da bude prihvaćen kao najviši vjerski autoritet sunijskih muslimana, posebno u 19. stoljeću. Za razliku od muslimana, nemuslimani su u Osmanskoj državi, u okviru sistema vjersko-pravne autonomije, posjedovali zasebne konfesionalne organizacije, te su kao takve spremnije dočekale smjenu vlasti. Pošto je novouspostavljena vlast, u ovom slučaju austrougarska, bila utemeljena na funkcionalnom razlikovanju političkog i vjerskog autoriteta, muslimani su morali u tom okviru iznaći nova institucionalna rješenja za organizaciju svojih poslova.

Austro-Ugarska carevina je bila zainteresirana da Bošnjake odvoji od utjecaja Istanbula u svakom pogledu. S obzirom na ulogu islama u Bošnjaka, vjersko-administrativni aspekt te povezanosti bio je veoma važan. Bošnjački uglednici, s druge strane, suočeni s odlaskom visokih osmanlijskih funkcionera iz Bosne 1878. godine, prekidom veza s uredom šejhu-l-islama i Ministarstvom vakufa u Istanbulu željeli su konsolidaciju novouspostavljenog stanja i osiguranje perspektive održanja u novim okolnostima. Jedno od mogućih rješenja koje bi tom cilju moglo doprinijeti bilo je uspostavljanje lokalne islamske vjerske administracije. Ta administracija je obuhvatala: vjersko vodstvo, sastavljeno od učenjaka, na čelu s reisu-l-ulemom, upravu vakufa i muslimansko školstvo.

Autonomni Štatut

Šerijatsko sudstvo smatrano je dijelom državnog sistema sudova i zbog toga je bilo slabije povezano s vjerskom administracijom. Ovi segmenti su postepeno razvijani, pravno regulirani, prilagođavani i zadobili su relativno stalan oblik 1909. godine proklamacijom Štatuta za autonomnu upravu islamskih vjerskih i vakufsko-mearifskih poslova (Autonomni štatut). Ovim dokumentom, kao rezultatom dugogodišnje političke borbe, Bošnjaci su dobili pravo da samostalno upravljaju svojim vjerskim poslovima.

Ipak, posebna pažnja se u ovom slučaju treba dati upotrebi naziva reisu-l-ulema. U cijelom muslimanskom svijetu jedino Bošnjaci danas svog vjerskog vođu tako nazivaju. Ovaj naziv potiče iz osmanlijske prakse. Reisu-l-ulema je bila titula, a ne služba. U Kanunami sultana Mehmeda II (1451-1481), nastaloj krajem 15. vijeka, a koja se odnosi na organizaciju uleme, spominje se da je šejhu-l-islam, ustvari, reisu-l-ulema, odnosno poglavar učenjaka. Od 17. vijeka titula reisu-l-uleme se počinje davati vojnom sudiji za evropski dio Osmanlijske države (Rumeli kazasker).

Upravo ova činjenica, odnosno da je titula reisu-l-uleme prešla postepeno sa istanbulskog muftije na rumelijskog vojnog sudiju, može nam pomoći pri objašnjenju njenog javljanja kod Bošnjaka krajem 19. stoljeća. Alternativa službi reisu-l-uleme mogla je biti veliki ili glavni muftija (turski – baš mufti, arapski – el-mufti el-am), naziv za vrhovnog vjerskog vođu kod ostalih muslimanskih zajednica na Balkanu, a koji je kasnije prihvaćen u novim političko-pravnim realnostima šireg sunnijskog muslimanskog svijeta.

Pravovaljani hilafet

I samo praktično pitanje odabira vjerskog vođe Bošnjaka i njegovog imenovanja u početku Austro-Ugarske vladavine bilo je predmetom diplomatskih manevara na relaciji Beč – Istanbul. Iako se iz uvida u relevantnu dokumentaciju, kao i u studije uvaženih autoriteta za ovu oblast poput profesora Fikreta Karčića i Omera Nakičevića, može uočiti da je kod nove monarhije bilo tendencija da uspostavi kontrolu i odvoji muslimane od Istanbula, može se uočiti i izvjestan stepen razumijevanja za specifične okolnosti koje su se na geopolitičkoj sceni tadašnjeg Balkana desile.

Sve strane su nastojale zaštititi svoje interese. Rješenje se kasnije iskristaliziralo usvajanjem Autonomnog štatuta 1909. godine, koji je bio rezultat borbe za autonomiju u oblastima vjersko-prosvjetnih i vakufsko-imovinskih poslova, a odražavalo je izvjesnu podjelu utjecaja na izbor reisu-l-uleme između Bošnjaka, Austro-Ugarske i šejhu-l-islama. Specijalno izborno tijelo učenjaka nominiralo je tri kandidata za upražnjeno mjesto reisu-l-uleme, od kojih je austrougarski monarh odabrao jednog i imenovao ga za vjerskog vođu Bošnjaka. Nakon toga, Izborna kurija se obraćala molbom šejhu-l-islamu da imenovanom reisu-l-ulemi izda “menšuru” (pismo o imenovanju). Molba je upućivana diplomatskim putem.

Nova situacija nastupila je nakon ukidanja Mešihata u Turskoj 1924. godine, odnosno ukidanja hilafeta, a s njim i institucije šejhu-l-islama. I tada će se, kao i svim kasnijim promjenama režima i suverena, morati iznalaziti rješenja. Bošnjaci, ujedinjeni s ostalim muslimanima tadašnje Kraljevine Jugoslavije 1930. godine iznalaze novo rješenje za izvor legaliteta pozicije reisu-l-uleme. Ustav IZ-a Kraljevine Jugoslavije od 9. jula 1930. godine propisao je da, umjesto šejhu-l-islama, kojeg više nije bilo, posebno tijelo sastavljeno od nacionalnih muslimanskih uglednika izda pismo o imenovanju novoizabranog reisu-l-uleme i to “sve dok se ne uspostavi pravovaljani hilafet”.

Vjera i identitet

Iako je menšura, po svojoj koncepciji, formalna šerijatska legitimacija, ona po svojoj praksi – a ta praksa podrazumijeva normativnu proceduru kandidiranja, reprezentativnost kandidata i programa, izborni proces i, na koncu, biranje – može legitimno odgovoriti ne samo konkretnom političko-pravnom okruženju, već i pratiti tendencije savremenih muslimanskih integracija, bile one političke ili vjerske.

Pored toga što je to svečani dokument, kojim se potvrđuje da je određeno lice legalno imenovani, odnosno danas legalno izabrani reisu-l-ulema i da je kao takav ovlašten da, u smislu šerijatskog prava, daje slična ovlaštenja podređenim vjerskim službenicima, menšura je i svojevrstan rezultat razvoja i snalaženja jednog autohtonog muslimanskog naroda koji je želio zadržati svoj identitet i vjeru u novonastalim i stalno mijenjajućim okolnostima.

Ono što današnju menšuru znatno razlikuje od one izdate prije 130 i kasnijih godina jeste da je ona uveliko oslobođenija i rasterećenija: nju danas ne optrećuju ni zahtjevi Istanbula, ni uvjeti Beča, ni hirovi Beograda niti drugih centara moći. Ona je izraz volje i odabira muslimana i njihovih učenjaka, pripadnika Islamske zajednice.

Stavovi izraženi u ovom tekstu su autorovi i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.

Izvor: Al Jazeera