Sukob Tita i Staljina proizveo je ‘Goli otok’

Neočekivani i još uvijek pomalo misteriozni sukob koji je izbio na površinu u ljeto 1948. između Josipa Broza Tita i lidera Sovjetskog Saveza Josifa Staljina historiju socijalističke Jugoslavije usmjerio je u pravcu koji ni jedan jugoslovenski komunista nije ni sanjao.

Razlozi zbog kojih je došlo do historijskog razlaza među najznačajnijim ličnostima komunističkog svijeta su mnogobrojni i krajnje složeni ali najvažniji je, kako objašnjavaju historičari, želja rukovodstva sovjetskih komunista da kontrolišu unutrašnje procese u komunističkoj partiji Jugoslavije.

Ta želja da se kontroliše unutrašnja i vanjska politika socijalističke Jugoslavije bila je „crvena linija“ preko koje jugoslovenski komunisti i Tito nisu mogli prijeći i sukob koji je uslijedio ostavio je ogromne posljedice na društveni, ideološki i politički život Jugoslavije. Ponosni na teško izborenu slobodu tokom Drugog svjetskog rata jugoslovenski komunisti su, nakon vremena u kojem su pokušali naći „zajednički jezik“ sa Staljinovim vladarskim aspiracijama, odlučili krenuti političko razmimoilažnje.

Uvrijeđen ponos jugoslovenskih komunista

Objašnjavajući razloge Staljinovog neuspjeha historičar iz Sarajeva Edin Omerčić kaže da sovjetski lider nije računao da će se većina jugoslovenskih komunista svrstati uz Tita. Napadi koje je preko komunističke internacionale sprovodio Staljin emotivno su pogodili jugoslovenske komuniste, koji su bili veoma ponosni uspješno završenom antifašističkom borbom. Taj momenat bio je ključan da Tito mobilizira jugoslovenske komuniste oko ideje spašavanja jugoslovenske samostalnosti.

„Rezolucija Informbiroa objavljena je 28. 06. 48 i time je počela javna faza sukoba Komunističke partije Jugoslavije i komunističkog pokreta kojim dominira Moskva. KPJ je optužena za antistaljinizam, zbog praktičnih i ideoloških grešaka, nepravilne agrarne politike, pomanjkanja unutarpartijske demokratije, suprotstavljanju KP-u i IB-u. Staljin je računao da će se rukovodioci Komunističke partije Jugoslavije povući i da će otpočeti čistku koja će progutati Tita i Kardelja. No rukovodstvo KPJ je naglašavalo da je sovjetski napad zapravo napad na jugoslovensku državu, a ne ideološki spor među komunistima. Najveća Staljinova greška je bila što je uvrijedio ponos jugoslovenskih komunista i to što je omalovažio partizansku borbu i partizanski pokret“.

Omerčić kaže da se nakon objave sukoba Jugoslavija našla u veoma nezavidnom geostrateškom položaju i da je izolacija od ostatka socijalističkog svijeta u jednom trenutku mogla eskalirati i otvorenim vojnim sukobom.

„Nakon rezolucije u Jugoslaviji se spremalo za rat. Jugoslavija je tada bila vojnički spremna za rat, a Staljin je krenuo preko Mađarske, ali je jednostavno u jednom momentu odustao od vojnog napada na Jugoslaviju. To je Jugoslaviju približilo zapadu. Time je praktički Titova veza sa Sovjetskim savezom napuštena, ali ga je otvorila zapadu“.

Titova nastojanja da udovolji Staljinu

Prije nego je došlo do otvorene konfrontacije između dvije komunističke partije Tito je u pokušaju da „pacifizira“ Staljinova nastojanja izveo niz mjera kojima je bio cilj da se udovolji sovjetskim zahtjevima, kaže historičar Husnija Kamberović. Raskol između Tita i Staljina nije uopšte bio jednostavan niti je Komunistička partija u cijelom sukobu bila monolitna, pojašnjava Kamberović, ali historijska je činjenica da je prije „razlaza“ jugoslovensko rukovodstvo učinilo niz konkretnih mjera kako bi se udovoljilo Staljinovim zahtjevima.

„Treba spomenuti da je na unutarnjem planu Tito u početku čak napravio neke korake koji su trebali umiriti Staljina, a ostatku komunističkog svijeta pokazati kako Tito i dalje ostaje na tragu izgradnje komunizma na temeljima marksizma-lenjinizma, kako se tada isticalo, te da su Staljinove optužba da Tito izdaje komunističku revoluciju posve neutemeljene. Tako je, na primjer, Tito početkom 1949. ubrzao kolektivizaciju na selu upravo da bi dokazao kako njegova agrarna politika ne podržava „seosku buržoaziju“, što je bila jedna od Staljinovih optužbi. Čini se da je ta ubrzana kolektivizacija početkom 1949, koja će se ubrzo pokazati pogrešnom i od koje će se odustati, bila jedini Titov poraz u ovom kompleksnom sukobu sa Staljinom. Ostalo što se dešavalo na unutarnjem planu (uz doziranu podršku Zapada) samo je jačalo jugoslavensku poziciju u svijetu i na kraju se okazalo presudnim po njenu vanjskopolitičku orijentaciju, ali i izgradnju specifične forme jugoslavenskog socijalizma koja se po mnogo čemu razlikovala od socijalizma u ostalim istočnoevropskim zemljama“.

Ipak, pojašnjava Kamberović sukob će ostaviti dubok trag na Komunističku partiju Jugoslavije i društvene prilike u zemlji, a ideološko i frakcijsko raslojavanje biće duboko, međutim nedovoljno jako da ugrozi komuniste okupljene oko Titove ideje socijalizma.

„Sukob je doveo do frakcijskih podjela unutar jugoslavenskog komunističkog pokreta, ali te frakcije nisu uspjele slomiti snagu Komunističke partije Jugoslavije. Naprimjer, dio bosanskohercegovačkog rukovodstva je na početku bio vrlo neodlučan u ovom sukobu (Rodoljub Čolaković, ali još neki članovi rukovodstva bosanskoheregovačkih komunista, uključujući i rukovodstvo Komunističke patije u Sarajevu i jednu ministarsku grupu u Bosni i Hercegovini koja je zbog toga smijenjena), a čak je i u vojnom vrhu došlo do rascjepa: u augustu 1948. bijeg iz Jugoslavije u Rumuniju pokušao je načelnik Generalštaba Jugoslavenske armije general Arso Jovanović, sa još nekim oficirima. Jugoslavenski graničari su neke generale pobili u tom pokušaju bijega, uključujući i generala Jovanovića, a neke uhapsili. Ova neuspješna “zavjera generala” otvorila je dalje velike čistke, ne samo u vojsci nego i šire u društvu“.

Logor na Golom otoku

Čistke koje je Tito sprovodio s ciljem suzbijanja Staljinovog utjecaja u zemlji bile su velikog razmjera, pojašnjava Kamberović, koji kaže da historijska istraživanja nesumnjivo svjedoče „da je više od 50.000 ljudi bilo u narednih nekoliko godina uhapšeno pod optužbama da su informbirovci: mnogi to nisu bili, ali je bilo dovoljno da se u nekoga posumnja da je informbirovac pa da bude uhapšen“.

Najstrašnija posljedica sukoba Tito -Staljin, na unutrašnjem planu, bilo je pokretanje niza represivnih mjera, a na udaru policijskog i sigurnosnog aparata našli su se mnogi koji sa podrškom Staljinu nisu imali nikakve veze. Vrhunac represalije su doživjele otvaranjem logora na Golom otoku gdje su komunističke vlasti zatvarale dojučerašnje partijske drugove samo zbog sumnje u nelojalnost partijskoj politici prema Sovjetskom savezu.

„Sigurno je logor na Golom otoku otvoren kao posljedica ovoga sukoba i mnogi se danas slažu da je to bila greška i da su metode mučenja u logoru bile posve neprimjerene. Naravno, ima i onih koji brane Goli otok. Njihova je teza: “Da nije bilo Golog otoka, cijela Jugoslavija bi bila Goli otok”. Iako informbirovci nisu zatvarani samo na Golom otoku nego i na drugim mjestima: Zenica,  Bileća, Sremska Mitrovica, Banjica u Beogradu; oficiri JA su držani u zatvorima Stara Gradiška, Lepoglava i slično, postojanje logora na Golom otoku i danas se navodi kao simbol represije jugoslavenskih komunista nad svojim dojučerašnjim drugovima“.

Izvor: Al Jazeera